Đi Bằng Hai Chân
Dương Hà, nam, mười sáu tuổi, học sinh lớp mười
Tôi là một học sinh học không đều các môn. Kết quả là môn ngữ văn của tôi luôn đứng đầu toàn trường, nhưng ngược lại, các môn tự nhiên của tôi lại vô cùng thê thảm! Do kết quả của các môn tự nhiên quá kém nên tôi đã không thể đỗ vào một trường chuyên như mong ước. Giờ tôi học trong một ngôi trường không có tinh thần hiếu học, các học sinh không ganh đua nhau trong học tập. Học ở đây, tôi thường cảm thấy rất cô đơn! Nghĩ lại những ngày còn ôn thi, tôi thấy có đôi chút hối hận. Tôi đã dành quá nhiều thời gian cho môn ngữ văn mà không quan tâm nhiều đến các môn tự nhiên.
Có thể nói, tình yêu với môn ngữ văn hoàn toàn xuất phát từ trái tim, nó ăn sâu vào tận xương thịt tôi! Bố mẹ tôi chia tay nhau, mẹ tôi tái hôn với một người đàn ông khác. Mặc dù cha dượng rất tốt với tôi, nhưng tận sâu trong đáy lòng, tôi vẫn cảm thấy tiếc nuối. Chỉ có chìm đắm trong văn học mới có thể giúp cho sự nuối tiếc đó của tôi bay biến mất. Tôi cùng cười, cùng khóc, cùng vui vẻ, cùng u sầu với từng nhân vật trong các cuốn tiểu thuyết. Ngay từ nhỏ, tôi đã rất thích viết văn. Với tôi, viết văn giống như có ma lực hấp dẫn. Bằng ngòi bút của mình, tôi có thể tạo nên một thế giới hoàn toàn mới mẻ. Thầy giáo ngữ văn nhanh chóng phát hiện ra khả năng văn chương của tôi. Nụ cười ấm áp của thầy chính là nguồn động lực thúc đẩy tôi học tập. Cứ mỗi tuần, bài văn tôi viết lại được thầy lấy ra làm bài văn mẫu, đọc cho cả lớp nghe. Khi lắng nghe thầy đọc những dòng cảm xúc của mình, tôi có một cảm giác rất kì lạ, một sự vui sướng đến khó tả len lỏi trong tâm trí tôi!
Sau khi tốt nghiệp tiểu học, tôi mang các “thành tích” của mình bước vào cấp hai. Thành tích của tôi chính là: năm lần giành giải thưởng viết văn hay, được đăng mười bài viết trên báo. Nhưng tất cả những thành tích đó đều trở thành quá khứ. Tôi bước vào cấp hai với một tâm trạng hoàn toàn mới mẻ!
Nào ngờ, vào học được khoảng một tháng thì tôi lại trở thành “người nổi tiếng” trong trường. Bởi vì một bài văn của tôi viết kể từ sau khi lên cấp hai đã được dán ở bảng thông báo của trường. Đây là một bài văn viết tùy hứng, nào ngờ thầy giáo tôi lại đánh giá cao và đem “tác phẩm” ấy dán lên trên bảng thông báo của cả trường nữa chứ! Tôi vừa mới bước vào cổng trường đã có người hỏi: “Bạn chính là Dương Hà, học sinh mới lên đấy à?”. Một buổi trưa nọ, tôi và một bạn học cùng lớp đang đi dạo quanh sân trường thì gặp thầy hiệu trưởng. Thầy đang đọc bài văn của tôi dán trên bảng thông báo. Thấy tôi, thầy liền hỏi: “Em chính là Dương Hà có phải không? Bài văn của em viết hay lắm. Tình cảm rất chân thực, lại rất cảm động nữa!”. Tôi nghe xong lại cảm thấy rất xấu hổ, bởi vì nội dung của bài văn hoàn toàn là do tôi hư cấu. Về sau, bài văn này của tôi được thầy giáo gửi đến một tòa soạn báo văn nghệ và nhanh chóng được đăng.
Thầy giáo dạy ngữ văn của tôi họ Vu, thầy đã già, là một thành phần trí thức cũ trong trường. Thầy nói sẽ thu nhận tôi làm “đệ tử ruột”, thế nên thường xuyên giữ tôi lại sau giờ học để kèm thêm. Nói thế nào bây giờ nhỉ? Tôi rất biết ơn thầy, nhưng tôi thường có cảm giác thầy đã quá già, có phần không theo kịp với trào lưu hiện nay. Thế nên tôi có phần hờ hững với các bài giảng của thầy. Tôi từng nói với thầy về lí tưởng của mình. Tôi muốn trở thành một nhà văn. Thầy nói trước đây thầy cũng từng có ước mơ như vậy, nhưng để làm một nhà văn quả không phải là chuyện dễ dàng, phải chịu nhiều gian khổ, phải vượt qua những chặng đường dài và khó đi, lại còn phải chịu nhiều sức ép do bị trả lại bản thảo... Những điều mà thầy nói đã để lại một ấn tượng sâu sắc trong tôi.
Lên lớp bảy, bài vở nhiều hơn, các môn học cũng trở nên căng thẳng hơn. Lúc này, tôi không chỉ hài lòng với việc viết một bài văn nữa. Tôi đọc rất nhiều tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ... của các bạn học sinh trung học được đăng trên báo. Tôi bắt đầu cảm thấy “ngứa tay”. Thế nên tôi đã âm thầm viết tiểu thuyết. Tôi lấy hình mẫu từ các bạn cùng lớp, hư cấu thêm các chi tiết. Sau khi hoàn thành cuốn tiểu thuyết, tôi gửi đến rất nhiều tòa soạn. Lúc đó, kết quả học tập môn số học của tôi xuống dốc nghiêm trọng. Thầy giáo bộ môn không ít lần nhắc nhở tôi phải chú ý. Thầy giáo chủ nhiệm cũng nhắc nhở tôi không được học lệch như vậy, còn nói những học sinh học lệch là những học sinh không thông minh. Tôi cũng hoàn toàn không có hứng thú với môn vật lý ngay từ khi mới tiếp xúc. Tôi không hào hứng với các khái niệm dòng điện, áp suất hay nước gì đó... lại càng không phân biệt được mối quan hệ giữa các đơn vị đo đó. Đến tận cuối học kì hai mà tinh thần của tôi không khá lên được. Tôi trở nên sợ học môn vật lí, trong khi đó, các bài kiểm tra vật lí thì cứ ngày một nhiều lên. Tôi liên tục nhận điểm kém, trong khi cuốn tiểu thuyết mà tôi gửi đi thì vẫn bặt vô âm tín; đến một bức thư trả bản thảo lại tôi cũng không thấy.
Một lần tình cờ, một người bạn học của tôi nhìn thấy quyển vở nháp tôi dùng để miêu tả sơ lược về nhân vật. Bên trong có viết về đặc điểm ngoại hình và tính cách của từng người trong lớp. Thế là mọi người trong lớp ai cũng tò mò, thích thú lật giở phần miêu tả về mình để đọc. Mọi người nói tôi viết rất hay, còn khuyên tôi nên viết thành một cuốn tiểu thuyết nữa. Nghe xong, trong lòng tôi vô cùng phấn khởi.
Năm học cuối cấp đã đến. Tôi quyết định “rửa tay gác kiếm”, không sáng tác nữa mà sẽ tập trung vào cả các môn khác, nếu không sẽ khó lòng mà thi hết cấp. Đúng lúc đó thì tôi nhận được một bức thư từ tòa soạn của tạp chí Thanh thiếu niên. Họ đồng ý cho đăng tiểu thuyết của tôi, và còn yêu cầu tôi viết lại một số chỗ. Chị biên tập đó tên là Kim, còn khá trẻ. Chị ấy dạy tôi một vài bí quyết viết và nộp bản thảo. Tôi cảm thấy những điều này thật có ích. Tôi bị ảnh hưởng từ chị còn nhiều hơn từ thầy Vu. Theo yêu cầu của chị Kim, tôi viết liền mấy truyện ngắn rồi gửi đi. Phần lớn các truyện ngắn của tôi đều được chọn đăng báo. Tôi vừa mừng vừa lo. Mừng là bởi vì nỗ lực bao năm của mình giờ đang bắt đầu có “thu hoạch”. Lo là bởi vì tôi không có quá nhiều thời gian dành cho việc viết lách. Vì điều này mà tôi vô cùng đau khổ và buồn rầu. Tôi vừa không muốn thi trượt, lại vừa không muốn mất đi cảm hứng sáng tác của mình. Tôi cứ âm thầm vật lộn với những mâu thuẫn trong lòng. Cuối cùng, kì thi hết cấp cũng đến, các bạn học cùng lớp lần lượt thi đỗ vào các trường chuyên, còn tôi thì chỉ đỗ hệ B của một trường cấp ba.
Tôi tuyệt vọng và phát hiện ra rằng, tôi không có duyên với mấy môn tự nhiên. Cho đến bây giờ, sở dĩ tôi vẫn chưa từ bỏ môn vật lí chẳng qua là do kì thi hết cấp ba sau này. Tôi cảm thấy không hài lòng với chế độ thi cử hiện nay. Với những học sinh như tôi, sau này sẽ theo đuổi sự nghiệp văn chương thì học những môn khoa học như vậy có tác dụng gì cơ chứ? Chẳng phải là quá lãng phí thời gian và sức lực hay sao? Tôi đọc trên báo và biết được, hiện nay có một số cuộc thi viết văn được tổ chức thường xuyên. Người thắng cuộc trong các cuộc thi này có thể được tuyển thẳng vào đại học chuyên ngành văn. Có thể nói điều này giống như một giấc mơ, chỉ có điều không biết bao giờ thì giấc mơ ấy mới đến với tôi nữa.
Hiện nay, tôi đã chuẩn bị sẵn tâm lí không thi đỗ đại học. Nhớ lại lời của thầy Vu: “Từ xưa đến nay, tất cả các nhà văn đều phải trải qua cuộc sống khốn khó”, tôi lại cảm thấy có được chút an ủi cho mình!
Chat room
Đầu tiên, tôi muốn nói với bạn rằng, nhận định của thầy Vu về “kiếp nạn văn chương”là hoàn toàn không phù hợp với thời đại ngày nay. Lịch sử nhân loại phát triển đến ngày hôm nay đã khiến cho một bộ phận không nhỏ người dân thoát khỏi giai đoạn phải đấu tranh cho sự sinh tồn. Vì thế, chưa chắc họ đã có hứng thú với những tác phẩm văn học, miêu tả cuộc sống khốn khó. Xã hội này là một xã hội đa nguyên hóa, nội dung của các tác phẩm văn học hiện nay trở nên muôn màu muôn vẻ. Có một thực tế là: hiện nay, một lớp các nhà văn trẻ tuổi, lớn hơn Dương Hà một chút, đang dần nổi lên. Các tác phẩm của họ không hoàn toàn là các tác phẩm miêu tả sự khốn khổ, mà bản thân họ cũng không phải đều đã từng trải qua một cuộc sống khốn khó và đau khổ như các nhà văn ngày xưa. Họ từng là những học sinh tiếp nhận nền giáo dục phổ biến như hiện nay. Nhưng các tác phẩm của họ nhờ gần gũi với thân thuộc với cuộc sống mà được đông đảo bạn đọc yêu thích. Tôi cho rằng, hệ thống kiến thức hiện đại chính là chìa khóa cho sự thành công của những nhà văn trẻ tuổi ngày hôm nay.
Mặc dù tôi cũng thừa nhận, chế độ thi cử hiện nay chắc chắn sẽ chôn vùi không ít nhân tài, nhưng tôi không thể nghĩ ra được một chế độ thi đại học nào công bằng và có thể đánh giá chính xác khả năng của học sinh. Đối với con cái những gia đình bình dân như chúng ta, có lẽ chúng ta cần phải cảm ơn chế độ thi đại học, bởi nó làm cho “mọi người bình đẳng trước điểm số”, giúp cho những đứa trẻ ở mọi tầng lớp đều được đứng lên cùng một vạch xuất phát. Còn về phần Dương Hà, để có thể thực hiện mơ ước văn chương của mình, hiện nay bạn cần phải “lùi một bước để tiến hai bước”, tạm thời từ bỏ việc sáng tác để tập trung vào bài vở. Nói một cách khác, giờ chính là lúc bạn phải “đi trên đôi chân” của mình. Nếu không, không chỉ có các trường đại học mà ngay cả xã hội cũng sẽ không chấp nhận một con người “lệch pha” về vốn tri thức.
CẬU BÉ TỰ TI
Kì An, nam, mười bảy tuổi, học sinh lớp mười
Tôi được sinh ra trong một gia đình nông dân. Tôi ít quần áo đẹp, càng không có quần áo thời trang hay tiền nong rủng rỉnh như các bạn. Tôi chỉ có làn da đen thô ráp và tính tình hiền lành, thật thà giống hệt bố.
Phải trải qua một kì thi vô cùng khó khăn tôi mới có thể bước chân vào trường điểm của thành phố. Ngày đầu tiên đi học, trên giảng đường, kiểu đọc tiếng Anh sai bét của tôi đã làm cả lớp cười ầm ĩ, ngay cả thầy giáo cũng không nén được cười. Bạn nữ ngồi cùng bàn với tôi thậm chí còn bò ra bàn mà cười. Chỉ có tôi đứng như tượng đá ở đó, lặng lẽ nhìn cả lớp ôm bụng cười mình.Tôi không hiểu sao họ có thể cười một cách vui vẻ như vậy, họ có biết được tôi đã học chữ cái này như thế nào không? Ở dưới quê tôi không có giáo viên dạy tiếng Anh giỏi. Trường tôi thường không có giờ tiếng Anh. Để thi đỗ, tôi gần như phải tự học môn này. Dựa vào cuốn từ điển gần như đã lật đến từng trang, tôi đã lần lượt “gặm” hết tất cả những cuốn giáo trình dạy tiếng Anh của học sinh năm, sáu năm liền. Cách phát âm kì quái này hoàn toàn là do tôi tự nghiền ngẫm ra.
Ngay cả tiếng mẹ đẻ của tôi cũng không được chuẩn xác. Khi bị cô giáo ngữ văn gọi lên đọc bài, tôi còn chưa cất giọng đọc thì không khí lớp đã nhộn nhịp hẳn lên, ai cũng đang đợi một màn kịch hay sắp diễn ra. Đầu óc tôi quay cuồng, cảm giác như mình là một con vật chuẩn bị được đưa vào lò mổ. Tôi không thể không đọc bài. Quả nhiên, khi tôi vừa cất lời, những tràng cười đã vang lên ầm ĩ. Tôi đành phải giả vờ như không nghe thấy và cố đọc cho xong, cũng là để cho cả lớp có cơ hội tiếp tục cười nhạo tôi.
Một lần khác, chúng tôi được thực hành trong phòng máy. Hôm đó, tôi lại là trò cười cho các bạn. Vào phòng máy, thầy yêu cầu mọi người bật chiếc máy vi tính trước mặt lên. Tôi nhìn thấy mọi người xung quanh lần lượt ấn vào một cái nút gì đó. Thế là tôi liền nhanh nhảu làm theo. Nào ngờ, tôi vừa ấn vào cái nút thứ hai thì bỗng đâu một cái gì đó thò ra trông cứ như cái lưỡi vậy.Tôi giật mình la lên, mặt ngây ra không biết làm thế nào. Tôi biết máy tính rất đắt, nếu làm hỏng tôi sẽ phải đền tiền. Mà nghèo như tôi thì lấy đâu ra tiền mà đền cơ chứ. Lúc đó, một bạn ngồi bên cạnh quay sang xem máy tính của tôi. Tôi run rẩy: “Chết rồi, làm sao bây giờ? Tớ làm cho máy tính thè cả lưỡi ra ngoài rồi!”. Nghe tôi nói vậy, cậu ta liền cười ầm lên. Sau đó, cậu ta còn đem câu chuyện ngu ngốc của tôi ra kể cho mọi người nghe. Kết quả là không khí lớp học không khác gì một cái chợ vỡ. Về sau tôi mới biết, hóa ra tôi đã ấn nhầm vào nít mở ổ đĩa máy vi tính. Chuyện này thì có gì đáng cười hay lắm sao? Những chuyện này đã để lại cho tôi những kí ức đắng cay không thể nào phai nhòa!.
Một bạn nữ học cùng lớp tôi tên là Viêm, là con gái của thầy hiệu phó. Bạn ấy không xinh lắm, nhưng lại rất tốt bụng. Vì bạn ấy thường không bao giờ cười nhạo tôi nên tôi có ấn tượng khá tốt về bạn ấy. Một hôm, tôi phát hiện có một mảnh giấy nhỏ ở trong hộp bút của mình, là Viêm viết cho tôi: “Một giờ trưa thứ Năm, đợi tớ ở sân bóng rổ, tớ có chuyện muốn nói”. Chỉ có vài dòng ngắn ngủi vậy thôi nhưng tôi đã đọc đi đọc lại đến vài lần. Tôi cố đoán xem là chuyện gì, rốt cuộc bạn ấy muốn nói gì với mình? Lẽ nào bạn ấy… Tôi không dám nghĩ tiếp, nhưng lại không thể không nghĩ. Tôi nghĩ, mặc dù tôi là dân quê, nhưng thành tích học tập rất tốt, có khả năng đỗ đại học. Còn Viêm, thành tích học tập của bạn ấy không tốt lắm, được vào đây là nhờ có ô dù,tương lai có thi đỗ đại học hay không cho đến giờ vẫn là một câu hỏi chưa có lời đáp. Hơn nữa, bạn ấy cũng không xinh cho lắm… Càng nghĩ tôi càng cảm thấy đắc chí, thế mà mình lại lọt vào mắt xanh của con gái thầy hiệu phó. Nhưng tôi cũng thấy khó xử, đến đó, tôi sẽ phải trả lời bạn ấy thế nào đây? Tôi nghĩ mãi, cuối cùng cũng đi đến quyết định: Tôi sẽ nói với bạn ấy rằng bây giờ chúng tôi vẫn còn nhỏ, không nên nói đến mấy vấn đề tình cảm, đợi vài ba năm nữa, khi tôi đỗ đại học, tôi sẽ quyết định chuyện này. Sau khi nghĩ ra cách giải quyết, tôi vui vẻ chờ đợi ngày thứ Năm đó.
Thực ra, ở dưới quê, tôi đã có một người bạn gái khá thân rồi. Cô ấy tên Mai, là bạn học cũ của tôi. Mai không thi đỗ cấp ba. Bạn ấy rất xinh, tính tình hiền dịu, ngoan ngoãn. Bố mẹ tôi đều rất thích Mai, bố mẹ của Mai cũng rất thích tôi. Vì thế, mặc dù tôi và Mai chưa đi quá giới hạn bạn bè nhưng bố mẹ và họ hàng hai bên, thậm chí trong thâm tâm chúng tôi đều như đã có hứa hẹn rồi. Những đứa trẻ dậy thì sớm. Nói ra thì ngại nhưng tôi đã sớm dự định cho tương lai của hai đứa: Sau khi tốt nghiệp đại học, tôi sẽ lấy Mai làm vợ, sau đó sẽ đón cô ấy lên thành phố. Mặc dù cô ấy có hộ khẩu ở quê, nhưng không sao, vì bây giờ thành phố có nhiều cơ hội kiếm việc làm. Với gia cảnh như gia đình tôi hiện nay, rất khó có cô gái thành phố nào để ý đến tôi. Chính vì thế nên tôi nghĩ rằng mơ ước của mình rồi sẽ trở thành hiện thực.
Thế nhưng hiện nay, tính hình đã thay đổi, con gái thầy hiệu phó lại để ý đến mình, điều này có nghĩa là... Tôi càng nghĩ càng thấy vui mừng, chẳng mấy chốc đã gạt hình ảnh của Mai ra khỏi đầu, còn viện cớ rằng mình và Mai vẫn chưa chính thức là gì cả. Tôi quá thật thà và ngốc nghếch, không hề nghi ngờ gì về chuyện này.
Đợi mãi mới đến trưa thứ Năm. Tôi chải chuốt hơn bình thường, đến điểm hẹn sớm hơn một chút. Đợi đến một giờ mười mà Viêm vẫn chưa đến. Tôi đang nhìn đồng hồ thì có mấy cậu bạn nghịch ngợm cùng lớp tiến đến. Họ tinh quái hỏi tôi: “Đang đợi ai thế?”, “Oa, chiếc áo sơ mi này trắng quá nhỉ? Không phải là ni lông đấy chứ?”, “Đầu tóc sao bóng mượt quá vậy, xịt keo cơ đấy? ”... Tôi đang ngẩn người không hiểu có chuyện gì xảy ra thì một người trong số họ thốt lên: “Cậu đang đợi Viêm chứ gì? ”, thế rồi cả lũ cười sặc sụa, còn nói: “Không ngờ cậy lại dễ mắc lừa đến thế”. Đầu óc tôi ong ong, tôi chỉ muốn đấm cho mấy tên đáng ghét này vài cú cho hả cơn giận. Nhưng trong tình huống đó, tôi vẫn cố giữ bình tĩnh. Tôi biết, làm to chuyện thì người thiệt chính là tôi chứ không phải chúng nó. Tôi vô cùng căm phẫn, thề sẽ có một ngày tôi trả thù chúng!
Sau chuyện này, tôi càng nghĩ càng tức. Tôi hận những kẻ đáng ghét đó đã lừa tôi, cười nhạo tôi, tôi hận mình quá ngốc nghếch dễ bị mắc lừa. Thậm chí tôi còn buồn rầu nghĩ rằng,chẳng qua tôi chỉ là con nhà nông dân, e là không bao giờ có thể đấu lại được những đứa thành phố xảo trá này. Lúc nào chúng cũng muốn lấy tôi làm trò đùa. Tại sao lúc nào chúng cũng tự tin hơn tôi? Tôi có gì không xứng với Viêm cơ chứ? Tôi cũng là con người, tôi cũng có sự tự tôn của mình, tại sao họ lại không tôn trọng tôi? Nông dân thì có làm sao? Không có nông dân thì người thành phố ăn cái gì? Nhưng nghĩ mãi, nghĩ mãi,tôi không thể không trách ông trời, tại sao tôi sinh ra trong một gia đình nông dân như vậy?
Chat room:
Chắc Kì An đang cho rằng hoàn cảnh xuất thân của mình không tốt. Sinh ra trong một gia đình ở nông thôn, phải đối mặt với một đám học sinh thành phố nghịch ngợm, tinh quái, sự thật thà và chất phác của người dân quê khó tránh khỏi việc trở thành trò cười cho những người thành phố. Với con mắt của một người ngoài cuộc, tôi thấy chuyện này mặc dù có vẻ rất thê thảm với người trong cuộc là Kì An, nhưng cũng không nghiêm trọng đến mức bạn phải phí hoài công sức vào kế hoạch trả thù. Cho dù bạn không xuất thân từ nông thôn đi nữa cũng rất khó tránh những xung đột giữa các học sinh nam với nhau. Thiếu niên không giống như những người trưởng thành, họ thường không có nhiều vấn đề phải giải quyết. Thến nên họ thường phải tìm cách gây trò cười để làm cho cuộc sống thêm phần thú vị, thậm chí có gây tổn thương cho người khác thì chính bản thân họ cũng không biết. Có thể đấy chỉ là một sự nông nổi, đồng thời cũng là sự ngây thơ của lớp thanh thiếu niên hiện nay.
Tôi nghĩ rằng Kì An là một người tương đối nhạy cảm. Do tự ti và quá nhạy cảm nên dễ làm cho mình bị tổn thương. Nếu như bạn cứ để cho suy nghĩ này chi phối mình thì bạn sẽ có cái nhìn thì hận với các bạn học khác khiến tâm hồn bạn xấu xa đi. Nếu như ngày đó đến thật, đấy mới chính là bất hạnh của bạn đó!
Kì An cũng không nên giấu giếm suy nghĩ của mình. Bạn nên tin tưởng rằng giữa bạn bè với nhau không phải hoàn toàn không thể nói chuyện và thấu hiểu cho nhau. Tôi nghĩ bạn có thể thử một vài cách như: tham gia các hoạt động của lớp, làm báo tường để bộc lộ tâm sự của mình và đề nghị mọi người hãy tôn trọng mình. Làm như vậy chưa chắc sẽ nhận được sự đồng cảm của tất cả mọi người nhưng ít nhất bạn cũng có được một cơ số người nào đó hiểu cho nỗi lòng của bạn.
Cuối cùng tôi muốn tặng bạn câu nói nổi tiếng của nhà văn Lộ Giao: “Chúng ta xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo khó. Nhưng đừng bao giờ khinh thường xuất thân của mình bởi lợi ích mà nó mang lại cả đời chúng ta không lường hết được. Tuy nhiên, chúng ta nhất định phải thoát khỏi sự hạn hẹp trong nhận thức của người nông dân để theo đuổi ý nghĩa cao đẹp hơn trong cuộc sống”.
Dương Hà, nam, mười sáu tuổi, học sinh lớp mười
Tôi là một học sinh học không đều các môn. Kết quả là môn ngữ văn của tôi luôn đứng đầu toàn trường, nhưng ngược lại, các môn tự nhiên của tôi lại vô cùng thê thảm! Do kết quả của các môn tự nhiên quá kém nên tôi đã không thể đỗ vào một trường chuyên như mong ước. Giờ tôi học trong một ngôi trường không có tinh thần hiếu học, các học sinh không ganh đua nhau trong học tập. Học ở đây, tôi thường cảm thấy rất cô đơn! Nghĩ lại những ngày còn ôn thi, tôi thấy có đôi chút hối hận. Tôi đã dành quá nhiều thời gian cho môn ngữ văn mà không quan tâm nhiều đến các môn tự nhiên.
Có thể nói, tình yêu với môn ngữ văn hoàn toàn xuất phát từ trái tim, nó ăn sâu vào tận xương thịt tôi! Bố mẹ tôi chia tay nhau, mẹ tôi tái hôn với một người đàn ông khác. Mặc dù cha dượng rất tốt với tôi, nhưng tận sâu trong đáy lòng, tôi vẫn cảm thấy tiếc nuối. Chỉ có chìm đắm trong văn học mới có thể giúp cho sự nuối tiếc đó của tôi bay biến mất. Tôi cùng cười, cùng khóc, cùng vui vẻ, cùng u sầu với từng nhân vật trong các cuốn tiểu thuyết. Ngay từ nhỏ, tôi đã rất thích viết văn. Với tôi, viết văn giống như có ma lực hấp dẫn. Bằng ngòi bút của mình, tôi có thể tạo nên một thế giới hoàn toàn mới mẻ. Thầy giáo ngữ văn nhanh chóng phát hiện ra khả năng văn chương của tôi. Nụ cười ấm áp của thầy chính là nguồn động lực thúc đẩy tôi học tập. Cứ mỗi tuần, bài văn tôi viết lại được thầy lấy ra làm bài văn mẫu, đọc cho cả lớp nghe. Khi lắng nghe thầy đọc những dòng cảm xúc của mình, tôi có một cảm giác rất kì lạ, một sự vui sướng đến khó tả len lỏi trong tâm trí tôi!
Sau khi tốt nghiệp tiểu học, tôi mang các “thành tích” của mình bước vào cấp hai. Thành tích của tôi chính là: năm lần giành giải thưởng viết văn hay, được đăng mười bài viết trên báo. Nhưng tất cả những thành tích đó đều trở thành quá khứ. Tôi bước vào cấp hai với một tâm trạng hoàn toàn mới mẻ!
Nào ngờ, vào học được khoảng một tháng thì tôi lại trở thành “người nổi tiếng” trong trường. Bởi vì một bài văn của tôi viết kể từ sau khi lên cấp hai đã được dán ở bảng thông báo của trường. Đây là một bài văn viết tùy hứng, nào ngờ thầy giáo tôi lại đánh giá cao và đem “tác phẩm” ấy dán lên trên bảng thông báo của cả trường nữa chứ! Tôi vừa mới bước vào cổng trường đã có người hỏi: “Bạn chính là Dương Hà, học sinh mới lên đấy à?”. Một buổi trưa nọ, tôi và một bạn học cùng lớp đang đi dạo quanh sân trường thì gặp thầy hiệu trưởng. Thầy đang đọc bài văn của tôi dán trên bảng thông báo. Thấy tôi, thầy liền hỏi: “Em chính là Dương Hà có phải không? Bài văn của em viết hay lắm. Tình cảm rất chân thực, lại rất cảm động nữa!”. Tôi nghe xong lại cảm thấy rất xấu hổ, bởi vì nội dung của bài văn hoàn toàn là do tôi hư cấu. Về sau, bài văn này của tôi được thầy giáo gửi đến một tòa soạn báo văn nghệ và nhanh chóng được đăng.
Thầy giáo dạy ngữ văn của tôi họ Vu, thầy đã già, là một thành phần trí thức cũ trong trường. Thầy nói sẽ thu nhận tôi làm “đệ tử ruột”, thế nên thường xuyên giữ tôi lại sau giờ học để kèm thêm. Nói thế nào bây giờ nhỉ? Tôi rất biết ơn thầy, nhưng tôi thường có cảm giác thầy đã quá già, có phần không theo kịp với trào lưu hiện nay. Thế nên tôi có phần hờ hững với các bài giảng của thầy. Tôi từng nói với thầy về lí tưởng của mình. Tôi muốn trở thành một nhà văn. Thầy nói trước đây thầy cũng từng có ước mơ như vậy, nhưng để làm một nhà văn quả không phải là chuyện dễ dàng, phải chịu nhiều gian khổ, phải vượt qua những chặng đường dài và khó đi, lại còn phải chịu nhiều sức ép do bị trả lại bản thảo... Những điều mà thầy nói đã để lại một ấn tượng sâu sắc trong tôi.
Lên lớp bảy, bài vở nhiều hơn, các môn học cũng trở nên căng thẳng hơn. Lúc này, tôi không chỉ hài lòng với việc viết một bài văn nữa. Tôi đọc rất nhiều tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ... của các bạn học sinh trung học được đăng trên báo. Tôi bắt đầu cảm thấy “ngứa tay”. Thế nên tôi đã âm thầm viết tiểu thuyết. Tôi lấy hình mẫu từ các bạn cùng lớp, hư cấu thêm các chi tiết. Sau khi hoàn thành cuốn tiểu thuyết, tôi gửi đến rất nhiều tòa soạn. Lúc đó, kết quả học tập môn số học của tôi xuống dốc nghiêm trọng. Thầy giáo bộ môn không ít lần nhắc nhở tôi phải chú ý. Thầy giáo chủ nhiệm cũng nhắc nhở tôi không được học lệch như vậy, còn nói những học sinh học lệch là những học sinh không thông minh. Tôi cũng hoàn toàn không có hứng thú với môn vật lý ngay từ khi mới tiếp xúc. Tôi không hào hứng với các khái niệm dòng điện, áp suất hay nước gì đó... lại càng không phân biệt được mối quan hệ giữa các đơn vị đo đó. Đến tận cuối học kì hai mà tinh thần của tôi không khá lên được. Tôi trở nên sợ học môn vật lí, trong khi đó, các bài kiểm tra vật lí thì cứ ngày một nhiều lên. Tôi liên tục nhận điểm kém, trong khi cuốn tiểu thuyết mà tôi gửi đi thì vẫn bặt vô âm tín; đến một bức thư trả bản thảo lại tôi cũng không thấy.
Một lần tình cờ, một người bạn học của tôi nhìn thấy quyển vở nháp tôi dùng để miêu tả sơ lược về nhân vật. Bên trong có viết về đặc điểm ngoại hình và tính cách của từng người trong lớp. Thế là mọi người trong lớp ai cũng tò mò, thích thú lật giở phần miêu tả về mình để đọc. Mọi người nói tôi viết rất hay, còn khuyên tôi nên viết thành một cuốn tiểu thuyết nữa. Nghe xong, trong lòng tôi vô cùng phấn khởi.
Năm học cuối cấp đã đến. Tôi quyết định “rửa tay gác kiếm”, không sáng tác nữa mà sẽ tập trung vào cả các môn khác, nếu không sẽ khó lòng mà thi hết cấp. Đúng lúc đó thì tôi nhận được một bức thư từ tòa soạn của tạp chí Thanh thiếu niên. Họ đồng ý cho đăng tiểu thuyết của tôi, và còn yêu cầu tôi viết lại một số chỗ. Chị biên tập đó tên là Kim, còn khá trẻ. Chị ấy dạy tôi một vài bí quyết viết và nộp bản thảo. Tôi cảm thấy những điều này thật có ích. Tôi bị ảnh hưởng từ chị còn nhiều hơn từ thầy Vu. Theo yêu cầu của chị Kim, tôi viết liền mấy truyện ngắn rồi gửi đi. Phần lớn các truyện ngắn của tôi đều được chọn đăng báo. Tôi vừa mừng vừa lo. Mừng là bởi vì nỗ lực bao năm của mình giờ đang bắt đầu có “thu hoạch”. Lo là bởi vì tôi không có quá nhiều thời gian dành cho việc viết lách. Vì điều này mà tôi vô cùng đau khổ và buồn rầu. Tôi vừa không muốn thi trượt, lại vừa không muốn mất đi cảm hứng sáng tác của mình. Tôi cứ âm thầm vật lộn với những mâu thuẫn trong lòng. Cuối cùng, kì thi hết cấp cũng đến, các bạn học cùng lớp lần lượt thi đỗ vào các trường chuyên, còn tôi thì chỉ đỗ hệ B của một trường cấp ba.
Tôi tuyệt vọng và phát hiện ra rằng, tôi không có duyên với mấy môn tự nhiên. Cho đến bây giờ, sở dĩ tôi vẫn chưa từ bỏ môn vật lí chẳng qua là do kì thi hết cấp ba sau này. Tôi cảm thấy không hài lòng với chế độ thi cử hiện nay. Với những học sinh như tôi, sau này sẽ theo đuổi sự nghiệp văn chương thì học những môn khoa học như vậy có tác dụng gì cơ chứ? Chẳng phải là quá lãng phí thời gian và sức lực hay sao? Tôi đọc trên báo và biết được, hiện nay có một số cuộc thi viết văn được tổ chức thường xuyên. Người thắng cuộc trong các cuộc thi này có thể được tuyển thẳng vào đại học chuyên ngành văn. Có thể nói điều này giống như một giấc mơ, chỉ có điều không biết bao giờ thì giấc mơ ấy mới đến với tôi nữa.
Hiện nay, tôi đã chuẩn bị sẵn tâm lí không thi đỗ đại học. Nhớ lại lời của thầy Vu: “Từ xưa đến nay, tất cả các nhà văn đều phải trải qua cuộc sống khốn khó”, tôi lại cảm thấy có được chút an ủi cho mình!
Chat room
Đầu tiên, tôi muốn nói với bạn rằng, nhận định của thầy Vu về “kiếp nạn văn chương”là hoàn toàn không phù hợp với thời đại ngày nay. Lịch sử nhân loại phát triển đến ngày hôm nay đã khiến cho một bộ phận không nhỏ người dân thoát khỏi giai đoạn phải đấu tranh cho sự sinh tồn. Vì thế, chưa chắc họ đã có hứng thú với những tác phẩm văn học, miêu tả cuộc sống khốn khó. Xã hội này là một xã hội đa nguyên hóa, nội dung của các tác phẩm văn học hiện nay trở nên muôn màu muôn vẻ. Có một thực tế là: hiện nay, một lớp các nhà văn trẻ tuổi, lớn hơn Dương Hà một chút, đang dần nổi lên. Các tác phẩm của họ không hoàn toàn là các tác phẩm miêu tả sự khốn khổ, mà bản thân họ cũng không phải đều đã từng trải qua một cuộc sống khốn khó và đau khổ như các nhà văn ngày xưa. Họ từng là những học sinh tiếp nhận nền giáo dục phổ biến như hiện nay. Nhưng các tác phẩm của họ nhờ gần gũi với thân thuộc với cuộc sống mà được đông đảo bạn đọc yêu thích. Tôi cho rằng, hệ thống kiến thức hiện đại chính là chìa khóa cho sự thành công của những nhà văn trẻ tuổi ngày hôm nay.
Mặc dù tôi cũng thừa nhận, chế độ thi cử hiện nay chắc chắn sẽ chôn vùi không ít nhân tài, nhưng tôi không thể nghĩ ra được một chế độ thi đại học nào công bằng và có thể đánh giá chính xác khả năng của học sinh. Đối với con cái những gia đình bình dân như chúng ta, có lẽ chúng ta cần phải cảm ơn chế độ thi đại học, bởi nó làm cho “mọi người bình đẳng trước điểm số”, giúp cho những đứa trẻ ở mọi tầng lớp đều được đứng lên cùng một vạch xuất phát. Còn về phần Dương Hà, để có thể thực hiện mơ ước văn chương của mình, hiện nay bạn cần phải “lùi một bước để tiến hai bước”, tạm thời từ bỏ việc sáng tác để tập trung vào bài vở. Nói một cách khác, giờ chính là lúc bạn phải “đi trên đôi chân” của mình. Nếu không, không chỉ có các trường đại học mà ngay cả xã hội cũng sẽ không chấp nhận một con người “lệch pha” về vốn tri thức.
CẬU BÉ TỰ TI
Kì An, nam, mười bảy tuổi, học sinh lớp mười
Tôi được sinh ra trong một gia đình nông dân. Tôi ít quần áo đẹp, càng không có quần áo thời trang hay tiền nong rủng rỉnh như các bạn. Tôi chỉ có làn da đen thô ráp và tính tình hiền lành, thật thà giống hệt bố.
Phải trải qua một kì thi vô cùng khó khăn tôi mới có thể bước chân vào trường điểm của thành phố. Ngày đầu tiên đi học, trên giảng đường, kiểu đọc tiếng Anh sai bét của tôi đã làm cả lớp cười ầm ĩ, ngay cả thầy giáo cũng không nén được cười. Bạn nữ ngồi cùng bàn với tôi thậm chí còn bò ra bàn mà cười. Chỉ có tôi đứng như tượng đá ở đó, lặng lẽ nhìn cả lớp ôm bụng cười mình.Tôi không hiểu sao họ có thể cười một cách vui vẻ như vậy, họ có biết được tôi đã học chữ cái này như thế nào không? Ở dưới quê tôi không có giáo viên dạy tiếng Anh giỏi. Trường tôi thường không có giờ tiếng Anh. Để thi đỗ, tôi gần như phải tự học môn này. Dựa vào cuốn từ điển gần như đã lật đến từng trang, tôi đã lần lượt “gặm” hết tất cả những cuốn giáo trình dạy tiếng Anh của học sinh năm, sáu năm liền. Cách phát âm kì quái này hoàn toàn là do tôi tự nghiền ngẫm ra.
Ngay cả tiếng mẹ đẻ của tôi cũng không được chuẩn xác. Khi bị cô giáo ngữ văn gọi lên đọc bài, tôi còn chưa cất giọng đọc thì không khí lớp đã nhộn nhịp hẳn lên, ai cũng đang đợi một màn kịch hay sắp diễn ra. Đầu óc tôi quay cuồng, cảm giác như mình là một con vật chuẩn bị được đưa vào lò mổ. Tôi không thể không đọc bài. Quả nhiên, khi tôi vừa cất lời, những tràng cười đã vang lên ầm ĩ. Tôi đành phải giả vờ như không nghe thấy và cố đọc cho xong, cũng là để cho cả lớp có cơ hội tiếp tục cười nhạo tôi.
Một lần khác, chúng tôi được thực hành trong phòng máy. Hôm đó, tôi lại là trò cười cho các bạn. Vào phòng máy, thầy yêu cầu mọi người bật chiếc máy vi tính trước mặt lên. Tôi nhìn thấy mọi người xung quanh lần lượt ấn vào một cái nút gì đó. Thế là tôi liền nhanh nhảu làm theo. Nào ngờ, tôi vừa ấn vào cái nút thứ hai thì bỗng đâu một cái gì đó thò ra trông cứ như cái lưỡi vậy.Tôi giật mình la lên, mặt ngây ra không biết làm thế nào. Tôi biết máy tính rất đắt, nếu làm hỏng tôi sẽ phải đền tiền. Mà nghèo như tôi thì lấy đâu ra tiền mà đền cơ chứ. Lúc đó, một bạn ngồi bên cạnh quay sang xem máy tính của tôi. Tôi run rẩy: “Chết rồi, làm sao bây giờ? Tớ làm cho máy tính thè cả lưỡi ra ngoài rồi!”. Nghe tôi nói vậy, cậu ta liền cười ầm lên. Sau đó, cậu ta còn đem câu chuyện ngu ngốc của tôi ra kể cho mọi người nghe. Kết quả là không khí lớp học không khác gì một cái chợ vỡ. Về sau tôi mới biết, hóa ra tôi đã ấn nhầm vào nít mở ổ đĩa máy vi tính. Chuyện này thì có gì đáng cười hay lắm sao? Những chuyện này đã để lại cho tôi những kí ức đắng cay không thể nào phai nhòa!.
Một bạn nữ học cùng lớp tôi tên là Viêm, là con gái của thầy hiệu phó. Bạn ấy không xinh lắm, nhưng lại rất tốt bụng. Vì bạn ấy thường không bao giờ cười nhạo tôi nên tôi có ấn tượng khá tốt về bạn ấy. Một hôm, tôi phát hiện có một mảnh giấy nhỏ ở trong hộp bút của mình, là Viêm viết cho tôi: “Một giờ trưa thứ Năm, đợi tớ ở sân bóng rổ, tớ có chuyện muốn nói”. Chỉ có vài dòng ngắn ngủi vậy thôi nhưng tôi đã đọc đi đọc lại đến vài lần. Tôi cố đoán xem là chuyện gì, rốt cuộc bạn ấy muốn nói gì với mình? Lẽ nào bạn ấy… Tôi không dám nghĩ tiếp, nhưng lại không thể không nghĩ. Tôi nghĩ, mặc dù tôi là dân quê, nhưng thành tích học tập rất tốt, có khả năng đỗ đại học. Còn Viêm, thành tích học tập của bạn ấy không tốt lắm, được vào đây là nhờ có ô dù,tương lai có thi đỗ đại học hay không cho đến giờ vẫn là một câu hỏi chưa có lời đáp. Hơn nữa, bạn ấy cũng không xinh cho lắm… Càng nghĩ tôi càng cảm thấy đắc chí, thế mà mình lại lọt vào mắt xanh của con gái thầy hiệu phó. Nhưng tôi cũng thấy khó xử, đến đó, tôi sẽ phải trả lời bạn ấy thế nào đây? Tôi nghĩ mãi, cuối cùng cũng đi đến quyết định: Tôi sẽ nói với bạn ấy rằng bây giờ chúng tôi vẫn còn nhỏ, không nên nói đến mấy vấn đề tình cảm, đợi vài ba năm nữa, khi tôi đỗ đại học, tôi sẽ quyết định chuyện này. Sau khi nghĩ ra cách giải quyết, tôi vui vẻ chờ đợi ngày thứ Năm đó.
Thực ra, ở dưới quê, tôi đã có một người bạn gái khá thân rồi. Cô ấy tên Mai, là bạn học cũ của tôi. Mai không thi đỗ cấp ba. Bạn ấy rất xinh, tính tình hiền dịu, ngoan ngoãn. Bố mẹ tôi đều rất thích Mai, bố mẹ của Mai cũng rất thích tôi. Vì thế, mặc dù tôi và Mai chưa đi quá giới hạn bạn bè nhưng bố mẹ và họ hàng hai bên, thậm chí trong thâm tâm chúng tôi đều như đã có hứa hẹn rồi. Những đứa trẻ dậy thì sớm. Nói ra thì ngại nhưng tôi đã sớm dự định cho tương lai của hai đứa: Sau khi tốt nghiệp đại học, tôi sẽ lấy Mai làm vợ, sau đó sẽ đón cô ấy lên thành phố. Mặc dù cô ấy có hộ khẩu ở quê, nhưng không sao, vì bây giờ thành phố có nhiều cơ hội kiếm việc làm. Với gia cảnh như gia đình tôi hiện nay, rất khó có cô gái thành phố nào để ý đến tôi. Chính vì thế nên tôi nghĩ rằng mơ ước của mình rồi sẽ trở thành hiện thực.
Thế nhưng hiện nay, tính hình đã thay đổi, con gái thầy hiệu phó lại để ý đến mình, điều này có nghĩa là... Tôi càng nghĩ càng thấy vui mừng, chẳng mấy chốc đã gạt hình ảnh của Mai ra khỏi đầu, còn viện cớ rằng mình và Mai vẫn chưa chính thức là gì cả. Tôi quá thật thà và ngốc nghếch, không hề nghi ngờ gì về chuyện này.
Đợi mãi mới đến trưa thứ Năm. Tôi chải chuốt hơn bình thường, đến điểm hẹn sớm hơn một chút. Đợi đến một giờ mười mà Viêm vẫn chưa đến. Tôi đang nhìn đồng hồ thì có mấy cậu bạn nghịch ngợm cùng lớp tiến đến. Họ tinh quái hỏi tôi: “Đang đợi ai thế?”, “Oa, chiếc áo sơ mi này trắng quá nhỉ? Không phải là ni lông đấy chứ?”, “Đầu tóc sao bóng mượt quá vậy, xịt keo cơ đấy? ”... Tôi đang ngẩn người không hiểu có chuyện gì xảy ra thì một người trong số họ thốt lên: “Cậu đang đợi Viêm chứ gì? ”, thế rồi cả lũ cười sặc sụa, còn nói: “Không ngờ cậy lại dễ mắc lừa đến thế”. Đầu óc tôi ong ong, tôi chỉ muốn đấm cho mấy tên đáng ghét này vài cú cho hả cơn giận. Nhưng trong tình huống đó, tôi vẫn cố giữ bình tĩnh. Tôi biết, làm to chuyện thì người thiệt chính là tôi chứ không phải chúng nó. Tôi vô cùng căm phẫn, thề sẽ có một ngày tôi trả thù chúng!
Sau chuyện này, tôi càng nghĩ càng tức. Tôi hận những kẻ đáng ghét đó đã lừa tôi, cười nhạo tôi, tôi hận mình quá ngốc nghếch dễ bị mắc lừa. Thậm chí tôi còn buồn rầu nghĩ rằng,chẳng qua tôi chỉ là con nhà nông dân, e là không bao giờ có thể đấu lại được những đứa thành phố xảo trá này. Lúc nào chúng cũng muốn lấy tôi làm trò đùa. Tại sao lúc nào chúng cũng tự tin hơn tôi? Tôi có gì không xứng với Viêm cơ chứ? Tôi cũng là con người, tôi cũng có sự tự tôn của mình, tại sao họ lại không tôn trọng tôi? Nông dân thì có làm sao? Không có nông dân thì người thành phố ăn cái gì? Nhưng nghĩ mãi, nghĩ mãi,tôi không thể không trách ông trời, tại sao tôi sinh ra trong một gia đình nông dân như vậy?
Chat room:
Chắc Kì An đang cho rằng hoàn cảnh xuất thân của mình không tốt. Sinh ra trong một gia đình ở nông thôn, phải đối mặt với một đám học sinh thành phố nghịch ngợm, tinh quái, sự thật thà và chất phác của người dân quê khó tránh khỏi việc trở thành trò cười cho những người thành phố. Với con mắt của một người ngoài cuộc, tôi thấy chuyện này mặc dù có vẻ rất thê thảm với người trong cuộc là Kì An, nhưng cũng không nghiêm trọng đến mức bạn phải phí hoài công sức vào kế hoạch trả thù. Cho dù bạn không xuất thân từ nông thôn đi nữa cũng rất khó tránh những xung đột giữa các học sinh nam với nhau. Thiếu niên không giống như những người trưởng thành, họ thường không có nhiều vấn đề phải giải quyết. Thến nên họ thường phải tìm cách gây trò cười để làm cho cuộc sống thêm phần thú vị, thậm chí có gây tổn thương cho người khác thì chính bản thân họ cũng không biết. Có thể đấy chỉ là một sự nông nổi, đồng thời cũng là sự ngây thơ của lớp thanh thiếu niên hiện nay.
Tôi nghĩ rằng Kì An là một người tương đối nhạy cảm. Do tự ti và quá nhạy cảm nên dễ làm cho mình bị tổn thương. Nếu như bạn cứ để cho suy nghĩ này chi phối mình thì bạn sẽ có cái nhìn thì hận với các bạn học khác khiến tâm hồn bạn xấu xa đi. Nếu như ngày đó đến thật, đấy mới chính là bất hạnh của bạn đó!
Kì An cũng không nên giấu giếm suy nghĩ của mình. Bạn nên tin tưởng rằng giữa bạn bè với nhau không phải hoàn toàn không thể nói chuyện và thấu hiểu cho nhau. Tôi nghĩ bạn có thể thử một vài cách như: tham gia các hoạt động của lớp, làm báo tường để bộc lộ tâm sự của mình và đề nghị mọi người hãy tôn trọng mình. Làm như vậy chưa chắc sẽ nhận được sự đồng cảm của tất cả mọi người nhưng ít nhất bạn cũng có được một cơ số người nào đó hiểu cho nỗi lòng của bạn.
Cuối cùng tôi muốn tặng bạn câu nói nổi tiếng của nhà văn Lộ Giao: “Chúng ta xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo khó. Nhưng đừng bao giờ khinh thường xuất thân của mình bởi lợi ích mà nó mang lại cả đời chúng ta không lường hết được. Tuy nhiên, chúng ta nhất định phải thoát khỏi sự hạn hẹp trong nhận thức của người nông dân để theo đuổi ý nghĩa cao đẹp hơn trong cuộc sống”.
